Rola dotyku w integracji sensorycznej.
Zmysł dotyku to jeden z podstawowych zmysłów, poprzez który odbieramy informacje z zewnątrz. Receptory czuciowe rozmieszczone są w skórze. Odbierane przez nie odczucia dotykowe, wędrują odpowiednimi drogami nerwowymi do mózgu, gdzie są rozpoznawane i klasyfikowane. Wszystko to dzieje się bardzo szybko i trwa zaledwie ułamki sekund. Szybkość reakcji naszego mózgu możemy zaobserwować gdy na przykład zranimy się w palec. Cofamy wówczas rękę, zanim jeszcze odczujemy ból i stwierdzimy że się skaleczyliśmy. Odbieranie bodźców dotykowych najczęściej kojarzy nam się z dłońmi, bo to one służą nam do witania się, obejmowania, trzymania przedmiotów i manipulowania nimi. Tymczasem bodźce dotykowe odbierane są przez całą powierzchnię ciała. Na całym ciele odbieramy wrażenia bólowe, czujemy siłę i rodzaj nacisku, całym ciałem odczuwamy temperaturę otoczenia, dotyk ubrania, łaskotki, głaskanie itp.
Bodźce dotykowe można podzielić na te, po które sami sięgamy i na te, które dostajemy z otoczenia. Czym innym jest wyciągnięcie ręki i świadome pogłaskanie psa, a zupełnie czymś innym jest dotknięcie psiego nosa w chwili i miejscu, w którym się tego nie spodziewamy. Dotykowe bodźce zewnętrzne są łatwiejsze do zaakceptowania jeśli możemy kontrolować je wzrokiem. Dotknięcia i zabiegi, których nie możemy obserwować, budzą w nas niepokój. Zmysł dotyku działa we współpracy z pozostałymi zmysłami bazalnymi: równowagi/ruchu i propriocepcji/pozycji ciała. Dzięki temu możemy na przykład zawiązać buty bez pomocy wzroku, utrzymując się w pozycji kucznej.
Nieprawidłowości w przetwarzaniu wrażeń dotykowych.
Prawidłowy odbiór wrażeń dotykowych jest podstawą rozwoju integracji sensorycznej. Jeśli odczucia pochodzące z układu dotykowego będą nieadekwatne do powodujących je bodźców, wówczas następuje zaburzenie reakcji związanych z dotykiem.
Odczucia dotykowe odbierane są przez dziecko od pierwszych dni życia, a nawet wcześniej. W pierwszych miesiącach życia, dotyk jest zmysłem dominującym. U większości dzieci rozwój wrażeń dotykowych i związanych z nimi reakcji przebiega prawidłowo ale nie zawsze tak się dzieje.
Zaburzenia w obrębie układu dotykowego polegają na niewłaściwym, czyli nie adekwatnym do siły bodźców, odbiorze dotyku.
Nadwrażliwość dotykowa.
Wrażenia dotykowe mogą być odbierane jako bardziej intensywne, nieprzyjemne a czasami wręcz bolesne. Dlatego dzieci, u których występuje tzw. nadwrażliwość dotykowa mogą unikać pewnych doznań i sytuacji które dla rówieśników i dorosłych są całkiem normalne. Dziecku z nadmierną wrażliwością na bodźce dotykowe może przeszkadzać coś, czego inni ludzie prawie nie odczuwają. Nadwrażliwość dotykowa może objawiać się w bardzo różny sposób. Dzieci mogą unikać bliskiego kontaktu: przytulania, ściskania, obejmowania, całowania itp. Mogą bronić się przed zakładaniem czapki lub innych części ubrania. Podczas kąpieli mogą krzywić się, przy myciu głowy, szyi, pleców lub innych partii ciała. Mogą słabo tolerować ścisk, tłok, bliską obecność wielu ludzi. Nadwrażliwość dotykowa w obrębie jamy ustnej może objawiać się niechęcią do spożywania niektórych pokarmów, i nie chodzi tu o ich smak, ale o wrażenia dotykowe związane z jedzeniem budyniu, kaszy jęczmiennej czy zupy ogórkowej. W przypadku nadwrażliwych dłoni może wystąpić niechęć do dotykania niektórych faktur, mas plastycznych, plasteliny, zwierząt lub obawa przed zabrudzeniem. Nadwrażliwość dotykowa może mieć różny stopień nasilenia i dotyczyć większych lub mniejszych partii ciała.
Obniżona wrażliwość dotykowa.
Nieadekwatne odbieranie bodźców dotykowych może polegać także na zbyt niskim stopniu ich odczuwania. U niektórych dzieci występuje zbyt mała wrażliwość na bodźce dotykowe. Podstawowym objawem, jaki możemy wówczas zaobserwować jest wzmacnianie odbieranych i poszukiwanie dodatkowych wrażeń dotykowych. Dziecko koncentruje się na dodawaniu sobie tego typu wrażeń, bo informacje o tych, które do niego docierają, są za mało wyraziste. Można tu zaobserwować specyficzne aktywności, takie jak: dotykanie, poklepywanie, pocieranie lub drapanie własnego ciała, dotykanie wielu przedmiotów i skupianie na tym uwagi, poszukiwanie bliskiego kontaktu z ludźmi: obejmowanie, ściskanie, głaskanie, przytulanie się, zabawy palcami, pocieranie ubrania i wiele innych.
Zaburzenia złożone.
Dysfunkcje układu nerwowego w zakresie odbioru i przetwarzania bodźców dotykowych, mogą objawiać się w sposób mieszany. Może zdarzyć się tak, że u dziecka wystąpi jednocześnie nadwrażliwość i zbyt mała reaktywność na bodźce dotykowe. Poszczególne partie ciała mogą w odmienny sposób odbierać te bodźce.
Rzadko dzieje się tak, że u dziecka występuje nieprawidłowy odbiór i przetwarzanie tylko i wyłącznie wrażeń dotykowych, ale może być tak, że właśnie te nieprawidłowości dominują i blokują rozwój integracji wszystkich zmysłów.
Trudna codzienność.
Zaburzenia w układzie dotykowym (nadwrażliwość i niedowrażliwość dotykowa) mogą być powodem wielu trudności w funkcjonowaniu dziecka. Przede wszystkim utrudniają one koncentrację na jakimkolwiek zadaniu. Dziecko nadwrażliwe dotykowo, będzie wciąż rozpraszane natłokiem wrażeń pochodzących z ciała. Trudno to sobie wyobrazić, ale może mu przeszkadzać dotyk poszczególnych części ubrania, włosów, krzesła, podłogi itp. Dziecko z niską wrażliwością dotykową, będzie skupiać się na zaspokajaniu swoich potrzeb w tym zakresie, a więc na dodawaniu sobie wrażeń dotykowych. Zamiast pisać, będzie koncentrować się na wrażeniach dotykowych związanych z trzymaniem długopisu, zamiast wyklejać laurkę będzie czerpało wrażenia z dotykania kleju itp.
Pierwsza pomoc.
Pierwszą pomocą jaką mogą Państwo udzielić swoim dzieciom jest wzmożona obserwacja zachowań i reakcji niepokojących, bez prób zmieniania ich tak, by były takie same jak u rówieśników. Jeśli dziecko rozpaczliwie i za każdym razem się przed czymś broni, to zapewne ma jakiś problem. Jeśli protestuje i krzyczy przy myciu brzucha czy szyi, niech samo umyje te partie ciała. W miejscach, gdzie występuje tzw. obronność dotykowa znacznie łatwiej znieść swój własny dotyk niż cudzy.
Jeśli dziecko wyraźnie poszukuje wrażeń dotykowych, warto zastanowić się nad tym, w jaki sposób można by mu ich dostarczyć. Im bardziej dziwią Państwa zachowania i reakcje dzieci, tym bardziej warte są one zastanowienia. Najważniejsze jest by wiedzieć i wierzyć, że nasze dziecko może, z takich czy innych przyczyn, odbierać rzeczywistość inaczej niż my gdy byliśmy w jego wieku, odmiennie od swoich rówieśników i nie tak, jak my to sobie wyobrażamy.
Nieprawidłowości w odbieraniu poszczególnych wrażeń zmysłowych i zaburzenia integracji sensorycznej, odpowiednio wcześnie wychwycone i potraktowane poważnie, dają się usunąć w procesie oddziaływań terapeutycznych.